Column: Zijn we vrij?

Wie boeken leest als De vrije wil bestaat niet en Wij zijn ons brein kan denken dat mensen niet vrij zijn. Erfelijke factoren en omgeving bepalen wie wij zijn. We maken wel keuzes, maar hebben geen volledige vrijheid in de persoon die we worden en het gedrag dat we vertonen. Dat klopt. We reageren op zowel zintuiglijke als sociale prikkels in veel gevallen automatisch en onbewust. Ons denken, voelen en doen wordt bepaald door voorafgaande oorzaken.

Vrijheid en verantwoordelijkheid zijn in dit perspectief om die reden een illusie. Je zou er depressief van worden. Maar dat hóéft niet. Ik doe een poging om in een notendop te beargumenteren waarom dat niet hoeft. Wish me luck.

Er bestaan ook andere boeken. Eén daarvan is Het morele brein. Evolutie, emoties en ethiek van T.S. Tyra. Daarin bestaan vrijheid en verantwoordelijkheid wél. Het morele brein verheldert waarom het in deze ‘vrijewil-discussie’ cruciaal is om onderscheid te maken tussen redenen voor gedrag en oorzaken van gebeurtenissen.

Dat het onbewuste een grote rol speelt bij gedrag, betekent niet dat er geen ‘ik’ is. Als je terecht staat voor moord en je had geen psychose, kun je niet zeggen: “Ik heb Annie wel vermoord, maar dat komt door mijn opvoeding. Ik heb daardoor een opvliegend karakter gekregen. Daarom kun je mij persoonlijk niet veroordelen”. Los van de oorzaak, had je redenen om Annie te vermoorden.

‘Dat het onbewuste een grote rol speelt bij gedrag, betekent niet dat er geen ‘ik’ is’

Als je tegen iemand aanstoot, zonder dat bewust te doen, wil dat niet zeggen dat je niet aan het roer staat van je gedrag. Jij zegt ‘sorry’, omdat je ongemak teweegbracht en dat wilt erkennen bij de ander. Al reageer je vaak onbewust en automatisch, jij bent het die reageert en hebt redenen voor je reacties. Als je verliefd bent is de oorzaak dat je hersenen chemische stoffen aanmaken. De reden van je verliefdheid is andere koek; die ander is mooi, grappig, lief en nog veel meer.

Handelingen van mensen zijn reden-gestuurd. Gebeurtenissen, zoals een uitbarsting van de Etna of de werking van onze hersenen, niet. Het probleem van de opvatting dat er niet méér is dan elektrische en chemische reacties, is dat het onze realiteit reduceert tot dingen die we niet ervaren. Elektrochemische processen bij je verliefdheid ervaar je niet. Of ben jij zo iemand die neuronen en hormonen in je hersenen tekeer hoort gaan? Dát onze hersenen een ‘ik’ produceren is waar. Maar wát we ervaren is daarom nog geen illusie. We zijn vrij. En zolang we toerekeningsvatbaar zijn, dus ook verantwoordelijk voor ons doen en laten.

Heleen Torringa is docent kritisch denken en ethiek bij de opleiding Communicatie in Breda. Ze promoveerde in 2011 op een proefschrift over kritisch denken.