Eenzaamheid heeft een slechte naam. Deels terecht. Als je lange tijd achter elkaar ervaart dat je te weinig (goede) contacten hebt (waar je van opknapt), voel je je verschrikkelijk alleen. Maar alleen zijn hoeft niet gepaard te gaan met je verschrikkelijk voelen. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) breekt een lans voor een kant van eenzaamheid waarvan het belang onderbelicht blijft in onze hyperconnected samenleving: solitude. Dat verwijst naar jezelf terugtrekken op een privéplek met privégedachten.
Solitude is zelfs onmisbaar voor de samenleving. Dat kan tegenstrijdig klinken; jezelf terugtrekken uit de publieke ruimte en zo toch de samenleving dienen. Hoe zit dat?
In De vele kanten van eenzaamheid (2017) sluit de RVS aan bij een onderscheid dat filosofe Hannah Arendt (1906-1975) maakt tussen eenzaamheid en solitude. Deze filosofe kan jou vertellen waarom jezelf terugtrekken na de feestdagen niet alleen prettig is voor jezelf, maar ook onmisbaar is voor ‘alle anderen’.
‘Als je een dialoog met jezelf aangaat, check je als het ware of je nog bent wie je wilt zijn’
Arendt hield van de oude wijsgeer Socrates. Socrates verkondigde de boodschap dat degene die met zichzelf weet samen te leven, geschikt is om met anderen te leven. Ik kan een dialoog voeren met mijzelf, benadrukte Socrates. Daardoor kan ik denken. Ik verschijn niet alleen aan anderen, maar ook aan mijzelf. Daarom is het handig, adviseerde Socrates, om aan jezelf te verschijnen zoals je zou willen verschijnen als anderen je zien. Als je een dialoog met jezelf aangaat, check je als het ware of je nog bent wie je wilt zijn. Je klopt aan bij je geweten.
Deze vorm van eenzaamheid heeft politieke relevantie, omdat je je opvattingen en gedrag kunt bijsturen op het moment dat ze niet meer in overeenstemming zijn met je geweten. Daarvoor moet je wel ‘thuiskomen’, anders ga je mee in de maalstroom van ‘doen’ zonder te bedenken of je nog doet wat je wilt doen. Democratieën kunnen solitude alleen maar aanmoedigen om democratische waarden zoals tolerantie in stand te houden. Niet-democratische samenlevingen hebben er juist baat bij kritische dialogen van burgers met hun geweten in de kiem te smoren. Vooral niet zelf denken, maar andermans (denk)regels volgen.
Je na de feestdagen terugtrekken met een boek op de bank. Eens nadenken over wie je bent en wat je doet. Eenzaam…? Nee, dat is ontsnappen aan de zogenaamde norm om altijd verbonden te zijn. En ondertussen een socratisch steentje bijdragen aan ‘alle anderen’. Ook al is het maar een heel kleine steen.
Heleen Torringa is docent kritisch denken en ethiek bij de opleiding Communicatie in Breda. Ze promoveerde in 2011 op een proefschrift over kritisch denken.
Punt. Of had jij nog wat?