‘Krab een ‘goed mens’ en je ziet een huichelaar bloeden’… Veel mensen zullen herkennen dat je je soms kunt afvragen wat de werkelijke drijfveren zijn van mensen die goed gedrag vertonen. Vluchtelingen willen ophalen uit opvangkampen in Griekenland met een bus met daarop ‘We Gaan Ze Halen’. Kunnen mensen echt belangeloos handelen? Waar komt onze moraal vandaan en wat is moraliteit waard?
In een sceptische bui kun je denken dat mensen van nature slecht zijn en (incidenteel) goed gedrag het resultaat is van een vernislaagje op hun intens bedorven kern. Dit wordt door bioloog en primatoloog Frans de Waal de ‘vernistheorie’ genoemd. De vernistheorie wordt nog steeds in meer of mindere mate verdedigd. De Waal probeert deze theorie juist te weerleggen.
Waar komt dat vernislaagje vandaan, redeneert De Waal. Wie waarde hecht aan wetenschap, gelooft niet dat de herkomst van dat laagje buiten de natuur ligt. De Waal observeert het gedrag van diersoorten die verwant zijn aan de mens. Hij ziet in gedrag van (mens)apen veel goedheid. Zo ziet hij onder andere: voedsel delen buiten de moeder-kindrelatie om, troostgedrag, dankbaarheid en afkeer van onrechtvaardigheid.
De Waal concludeert dat het vermogen van mensen om in elk geval soms goed te doen in plaats van altijd kwaad, zijn evolutionaire oorsprong vindt in emoties die we met andere dieren delen. Deze emoties draaien om reacties op de omstandigheden waarin anderen verkeren. Een fundamentele emotionele reactie is empathie. Empathie, schrijft de Waal, is als een Russisch poppetje. Binnenin zit de neiging om de emotionele toestand van een ander over te nemen. Rond deze kern zit zorg voor anderen (bijv. troosten) en daar boven zit het vermogen om andermans perspectief in te nemen. Empathie is de bouwsteen van de menselijke moraal en een voortzetting van niet-menselijk gedrag.
‘Empathie is de bouwsteen van de menselijke moraal’
Maar wat is onze moraliteit waard? Op deze normatieve vraag geeft De Waal ook antwoord. In Een tijd voor empathie. Wat de natuur ons leert over een betere samenleving uit 2009 schrijft hij dat een samenleving die louter op egoïstische motieven en de ‘krachten van de markt’ stoelt, rijkdom kan voortbrengen. Maar niet de eenheid en het wederzijdse vertrouwen die het leven de moeite waard maken.
Uit onderzoek komt naar voren, citeert De Waal, dat er een positief verband bestaat tussen geluk (zoals aangegeven door mensen zelf) en het algemene vertrouwen in een land. Empathie verbindt mensen en geeft iedereen een aandeel in het welzijn van anderen.
Het slaat een brug tussen egoïsme en collectief profijt. Politiek en bedrijfsleven moeten daarom het aangeboren vermogen tot empathie bevorderen, aldus De Waal. Over het ‘hoe’ kun jij als hbo’er bij uitstek meedenken. Want je kunt je afvragen hoe je empathiebeleid maakt…
Heleen Torringa is docent kritisch denken en ethiek bij de opleiding Communicatie in Breda. Ze promoveerde in 2011 op een proefschrift over kritisch denken.
A.J.
Het grote wegkijken zal niet veranderen, liever in de quote 500 staan dan in geschiedenisboek. Lees "De meeste mensen deugen"
A.J. Lupke
Zolang het grote wegkijken blijft bestaan, zal het niet veranderen. De meeste mensen deugen van Rutger Bregman