De academische vrijheid staat ook in Nederland onder druk, waarschuwt wetenschapsgenootschap KNAW. Bezuinigingen, intimidatie en twee nieuwe wetsvoorstellen bedreigen de autonomie van wetenschappers.
Natuurlijk maakt de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) zich zorgen om de gevolgen van Donald Trumps aanval op de wetenschap. Maar ook in Nederland wordt de academische vrijheid bedreigd, staat in een vandaag verschenen rapport.
Bezuinigingen
Door de forse overheidsbezuinigingen moeten wetenschappers hun geld vaker ergens anders vandaan halen, staat in het rapport, bijvoorbeeld bij bedrijven. Of ze doen onderzoek in opdracht van overheden. Dit betekent dat “het risico op beïnvloeding toeneemt”. Met andere woorden, onderzoekers kunnen zich genoodzaakt voelen om zich aan te passen aan de belangen van hun financiers.
De KNAW hekelt ook de nieuwe wet Internationalisering in Balans. De minister wil daarmee het Engelstalig onderwijs terugdringen, maar volgens de KNAW verliezen universiteiten een deel van hun autonomie als zij niet zelf de onderwijstaal mogen bepalen.
Ook het systematisch screenen van personeel en studenten die in de buurt komen van ‘gevoelige kennis’ gaat te ver, staat in het rapport. Het kabinet wil dit gaan doen om de kennisveiligheid te verbeteren, maar net als de universiteiten denkt de KNAW dat dit te veel inbreuk maakt op de academische vrijheid.
Intimidatie
Ook de “polarisering en verharding van het maatschappelijke debat” zijn een probleem voor wetenschappers. Uit een eerder gepubliceerde monitor van de KNAW blijkt dat wetenschappers (met name vrouwen en jonge onderzoekers) regelmatig geïntimideerd of bedreigd worden, vooral als zij zich uitspreken over gevoelige onderwerpen zoals klimaatverandering, (de)kolonisatie en de oorlog tussen Israël en Hamas. Dat gebeurt vaak online.
Angst voor intimidatie kan leiden tot academische zelfcensuur. Uit ander onderzoek blijkt dat een deel van de wetenschappers in de afgelopen drie jaar meerdere keren zelfcensuur heeft toegepast, zegt de KNAW.
Een van de geopperde oplossingen in het rapport: het reguleren van sociale media. De overheid heeft volgens de rapportschrijvers een verantwoordelijkheid “om schadelijke online content effectief tegen te gaan”.
Academische gemeenschap
Maar ook binnen de academische gemeenschap wordt de sociale veiligheid (en dus de academische vrijheid) niet genoeg gewaarborgd. De heersende hiërarchie en prestatiedruk zorgen ervoor dat zowel docenten als studenten zich beperkt voelen in wat ze wel en niet kunnen zeggen.
De KNAW roept daarom universiteiten op om bijvoorbeeld externe sprekers niet zomaar te weigeren, ook niet als zij afwijkende politieke of maatschappelijke opvattingen hebben. Er hoort immers ruimte te zijn voor debat.
Over (student)protesten, zegt de KNAW dat universiteiten “niet alleen de samenleving moeten voorzien van wetenschappelijke kennis” maar dat zij ook dialoog moeten faciliteren, “juist als het gaat over controversiële kwesties, zoals de oorlog in Gaza”. Een van de auteurs, hoogleraar André Nollkaemper, brak al eerder een lans voor sit-ins en lezingen als vorm van protest.
Wetgeving
De Europese Commissie kondigde onlangs aan dat de EU de academische vrijheid in een nieuwe wet wil vastleggen. Ook de KNAW pleit nu voor betere wettelijke bescherming.
Punt. Of had jij nog wat?