Column: Alweer kritisch denken? (zucht)

John Lousberg, docent aan de Juridische Hogeschool, werd eind vorig jaar verkozen tot Docent van het Jaar. In zijn columns voor Punt schrijft hij over wat hem bezighoudt.

Eigenlijk vind ik dat de parlementaire enquête naar het Fraudebeleid en de toeslagenaffaire weinig aandacht kreeg in de media. Ik heb wel af en toe gekeken en geluisterd. Uit de verhoren van de betrokkenen komt een ontluisterend functionerende overheid naar voren. Een overheid met als mensbeeld dat de burger in principe niet te vertrouwen is. Voormalig staatssecretaris en minister Kamp maakte het wel het bontst: een volledig gebrek aan zelfinzicht en empathie en met de wetenschap van nu, toch geen enkel medeleven met de slachtoffers. Uit zijn verhoor kon ik al meteen vijf denkfouten halen.

Denkfouten
Zo was er de autoriteitsfout. Kamp negeerde alle autoriteiten. Uiteraard moet je kritisch blijven op autoriteiten. Ook zij kunnen zich vergissen en vaak is een opgevoerde autoriteit op het betreffende onderwerp geen deskundige. Maar soms moet je ook je meerdere erkennen in een autoriteit. Als je eigen ambtenaren op grond van onderzoek concluderen dat 96 procent van de uitkeringsgerechtigden niet fraudeert, als de Raad van State aangeeft dat de Fraudewet zijn doel volledig voorbij schiet, als de Nationale Ombudsman en de Autoriteit Persoonsgegevens waarschuwen voor de wet, dan mag je best die autoriteit accepteren.

Kamp heeft gewerkt als handhavend ambtenaar voor de Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst. Hij heeft dus lang verkeerd in een wereld van fraudeurs. Dan denk je ook dat de wereld bestaat uit fraudeurs. Ik zou zeggen: tunnelvisie. De enige oplossing die Kamp dan ook ziet, is streng straffen. Ik zou zeggen: availability-bias. Kamp heeft een hamer ter beschikking en hij ziet nog enkel spijkers. Daarbij deelt hij mede dat hij enkele handhavers heeft gesproken die hem hebben verteld dat er veel gefraudeerd wordt. Ik zou zeggen: overhaaste generalisatie. Want enkele handhavers tegenover de keiharde cijfers van de ambtenaren is toch wel een zogenaamde ‘kort door de bocht’-conclusie. En tenslotte de storytelling. Kamp kwam met een mooi verhaal over zijn eigen gevoel, gestaafd door de gesprekken met handhavers en gelet op het feit van algemene bekendheid dat er vaak wordt gefraudeerd: prachtig verhaal, je zou het haast geloven.

Nou wil ik niet zeggen dat wanneer Kamp een lesje kritisch denken bij ons gevolgd had, de toeslagenaffaire niet ontstaan zou zijn. Maar het geeft wel aan dat het gebrek aan kritisch denken ontzettend veel leed kan veroorzaken.

Kapot
Wat dichter bij huis en op mijn eigen vakgebied het arbeidsrecht, las ik het boek getiteld Kapot van hoogleraar Michiel de Vries. Het betreft een onderzoek naar externe onderzoeksbureaus bij meldingen van integriteitsschendingen en grensoverschrijdend gedrag. Zijn conclusie: er gaat van alles mis in die onderzoeken. Uit de omschrijving van de onderzoeksvraag volgt de verkeerde vraagstelling, uit de feiten worden de verkeerde conclusies getrokken en uit de uitvoering van het onderzoek blijkt onzorgvuldigheid. Als de beschuldiging grensoverschrijdend gedrag is, dan is de vraagstelling niet of de collega’s die persoon nog aardig vinden. Als er uit de feiten te eenzijdig of te snel geconcludeerd wordt, denk wederom aan tunnelvisie of overhaaste generalisatie, als er bij het onderzoek niet gelet wordt op de context, op de belangen van personen en getuigen, op de beperktheid van getuigenverklaringen of gewoon op het schenden van rechtsbeginselen zoals hoor en wederhoor dan wordt er onvoldoende kritisch gedacht. Ook hier leidt dus een gebrek aan kritisch denken tot veel leed bij de onterecht beschuldigden.

Midden-Oosten
Ook de oorlog in het Midden-Oosten toont aan dat kritisch denken van belang is. Ik denk daarbij aan ‘fast and slow thinking’ van Kahneman, econoom, psycholoog en onderzoeker. Het geschil tussen Israël en de Palestijnen leidt meteen tot te snelle conclusies. Als je zegt dat je het Palestijnse volk begrijpt, dan wil dat niet zeggen dat je de verschrikkelijke daden van Hamas goedkeurt. Als je kritiek levert op het schenden van mensenrechten en het oorlogsrecht door Israël, wil dat niet zeggen dat je een antisemiet bent. Dit “snelle” denken leidt tot polarisatie. Bovendien gaat in een oorlog de waarheid als eerste verloren. Partijen bestoken elkaar met nepnieuws.

Influencers
Nepnieuws is het volgende bruggetje naar onder andere influencers op internet. Artsen waarschuwen voor nepnieuws over onder andere het gebruik van de anticonceptiepil. Influencers zijn geen medisch deskundigen maar pretenderen er wel alles over te weten. Een kwestie van autoriteitsbias, zou ik zeggen. Het causaal verband is nog niet aangetoond, maar in het afgelopen jaar blijkt het aantal abortussen onrustbarend toegenomen te zijn.

ChatGPT
Tot slot nog ChatGPT. Er is discussie over het steeds meer bij het onderwijs betrekken van ChatGPT. Maar ik pleit voor voorzichtigheid. Ik heb ChatGPT uitgetest op enkele juridisch vragen. Toegegeven: de wijze waarop ChatGPT formuleert en structureert, vind ik verbazingwekkend. Maar daar zit het gevaar. Het komt zeer geloofwaardig en waarachtig over. Maar er zitten onjuistheden in. Kritisch blijven denken blijft noodzakelijk. Voor de gein liet ik ChatGPT een toets arbeidsrecht in de minor maken. ChatGPT scoorde net een voldoende. Het was overigens het laagste cijfer.

Kortom: het blijft van belang studenten allemaal kritisch te leren denken, hen handvatten te geven om denkfouten te herkennen en te doorzien. Hen enkel weer de ‘waarom’-vraag te laten stellen is onvoldoende. Uit bovenstaande voorbeelden blijkt afdoende het belang van een serieus vak kritisch denken. Denk je niet kritisch of niet kritisch genoeg, dan kan dat heel veel leed veroorzaken.

Hoewel ik naar aanleiding van de eerdere column reacties kreeg dat kritisch denken als vak weer bestaansrecht zou moeten krijgen, zie ik nog weinig beweging. Dus ik probeer het maar weer opnieuw door met deze column een oproep te plaatsen. Of misschien moet ik wel in navolging van de Romeinse senator Cato Maior en van Marianne Thieme elke toekomstige column eindigen met de woorden: overigens ben ik van mening dat kritisch denken weer een serieus vak moet worden.