Lector Janine Janssen: ‘Slachtoffers denken: wie gelooft mij?’

Sinds BOOS: THIS IS THE VOICE gistermiddag online kwam, is de aflevering al 7,8 miljoen keer bekeken. Iedereen praat, post, schrijft en leest erover. Ook Janine Janssen, lector Veiligheid in Afhankelijkheidsrelaties bij Avans, keek ernaar. “Dit gebeurt overal waar macht speelt.”

“Het was niet fijn om naar te kijken natuurlijk”, zegt Janssen. Vanuit het lectoraat houdt ze zich bezig met de problematiek rond geweld in afhankelijkheidsrelaties. “In principe is afhankelijkheid niet slecht, het hoort bij het leven. Maar het kan misgaan, als iemand misbruik maakt van die relatie.”

In het geval van The Voice of Holland ging het heel erg mis. In de BOOS-aflevering worden twee coaches, de bandleider en een regisseur beschuldigd van ernstig seksueel grensoverschrijdend gedrag. “Aan het programma doen jonge mensen mee met een droom, ze willen doorbreken als artiest en een mooie carrière in de muziek. Dat is heel legitiem”, zegt Janssen. “Maar het is een competitie, ze hopen dat iemand ze wil coachen. ”

Bekend van tv
De coaches die meedoen aan het programma zijn bekende mensen, die hun sporen hebben verdiend in de muziek. “De machtsverhouding tussen een deelnemer en een coach zit ‘m bijvoorbeeld in het leeftijdsverschil, maar ook in het verschil in ervaring. Bovendien zijn de coaches mensen die je als deelnemer nodig hebt. Je kent ze van tv en bent van ze onder de indruk.”

Die ongelijkheid in ervaring en positie brengt verantwoordelijkheid met zich mee. “Die zien we bijvoorbeeld ook tussen docent en student en tussen werkgever en werknemer”, zegt Janssen. “Dat hoeft geen probleem te zijn.” Maar iemand moet die verantwoordelijkheid wel aankunnen en weten waar de grenzen liggen of, zoals Janssen het formuleert: “Zijn of haar schouders moeten de weelde kunnen dragen. Midden in de nacht bij een pupil voor de deur staan, is op zijn zachtst gezegd vreemd. Als machtsverschillen heel groot zijn, zoals hier het geval was, dan is het moeilijk voor slachtoffers om nee te zeggen.”

(Tekst gaat verder onder de foto)

Bang voor repressailles
Janssen verwijst daarmee naar het verhaal van een van de slachtoffers uit de BOOS-aflevering. The Voice-coach Ali B kwam laat op de avond bij haar langs, maanden nadat ze uit het programma lag. Uiteindelijk begint hij haar te zoenen en heeft seks met haar. Ze raakt zo in shock dat ze zich niet verzet en niet durft te vechten.

“Slachtoffers denken niet snel: ik trek aan de bel”, vertelt Janssen. “Door die afhankelijkheidsrelatie zijn ze bang voor represailles. Ze schamen zich, of twijfelen aan zichzelf: misschien heb ik het niet goed begrepen of heb ik zelf iets fout gedaan. Bovendien vertellen mensen liever goed nieuws, het is moeilijk om toe te geven dat die tv-wereld veel minder ‘glossy’ is dan gedacht.” Die ongelijkwaardigheid tussen coach en deelnemer maakt het nog spannender. “Misschien word je er wel uitgegooid en kom je nooit meer aan de bak in de muziek. Bovendien zullen slachtoffers denken: wie gelooft mij?”

Mond opentrekken
John de Mol, die als baas bij productiebedrijf Talpa jarenlang eindverantwoordelijk was voor The Voice of Holland, reageerde in de aflevering van BOOS op de onthullingen. Hij zei onder andere dat slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag zich eerder moeten melden en hun mond opentrekken. Hoewel het volgens Janssen te waarderen is dat De Mol aan het programma deelnam, kwam deze opmerking hem op veel kritiek te staan. “Ontzettend kort door de bocht”, noemt Janssen zijn uitspraak. “Hij vond dat de bandleider geen machtspositie heeft, niet vanuit zijn optiek. Dat geeft aan dat hij zich niet kan verplaatsen in een jonge vrouw van 17, die tv ziet als een magische wereld en daar voor het eerst komt.”

De Mol sprak ook over ‘loketten’ binnen zijn bedrijf, waar ongeoorloofd gedrag kan worden gemeld. “Het is belangrijk dat een organisatie onafhankelijke vertrouwenspersonen heeft waar mensen hun verhaal kwijt kunnen”, zegt Janssen. “We hebben er eerder meer nodig dan minder. Maar weten mensen waar die te vinden zijn? Hebben ze er ook vertrouwen in? Je moet het gevoel hebben dat je bij een vertrouwenspersoon open kunt spreken en je ei kwijt kunt, ze moeten met je meedenken. Het kan stress weghalen en slachtoffers het gevoel geven dat ze niet alleen zijn.”

Ook Avans heeft vertrouwenspersonen, bij wie je als student terecht kunt wanneer je te maken krijgt met ongewenst gedrag als machtsmisbruik, seksuele intimidatie, discriminatie of agressie. Lees hier wie dat zijn en hoe je ze kunt bereiken.

Complex
“Het is een complex probleem”, vindt Janssen. “Het begint al bij de opvoeding, de genderverhoudingen die kinderen van thuis meekrijgen. Hoe gaan de ouders bijvoorbeeld met elkaar om? Ook is er in de samenleving veel bloot en seksualiteit te zien, maar toch praten we er niet makkelijk over. Dan is het ook moeilijk om te leren je grenzen aan te geven. Zelfs in een gelijkwaardige relatie, zoals tussen studenten onderling. Uit angst voor de reactie en angst om contact te verliezen worden veel dingen niet gezegd.”

Het lijkt alsof er sinds #MeToo niets is veranderd, de vermeende daders konden immers ook de afgelopen jaren nog ongestoord hun gang gaan. Daar is Janssen het niet mee eens. “Dit gedrag is van alle tijden. Daarmee zeg ik niet: accepteer het maar. De acceptatie van zulk gedrag is wel degelijk minder geworden. Maar door die afhankelijkheidsrelaties duurt het lang voordat slachtoffers zich durven uit te spreken. Daarbij spelen ook psychologische motieven als schaamte, twijfel en zelfverwijt een rol. Toen twee vrouwen bij talkshow Beau vertelden wat ze hadden meegemaakt, ging het op sociale media vooral over het lage decolleté van een van hen.”

Onderzoek
Kalm blijven, is het devies van Janssen. “Er moet een onderzoek komen naar de verdachten en de omstandigheden waarin een en ander heeft plaats gevonden. En daaruit moeten we lessen trekken. Nu moeten we nadenken over wat we doen aan preventie en erover praten. Hoe bepaal je grenzen? Hoe geef je die aan? Hoe spreek je iemand aan die grensoverschrijdend gedrag vertoont? Pijnlijke vragen stellen is niet leuk, maar je moet erover praten voordat het uit de hand loopt. Ook met mannen, zij zijn onderdeel van de oplossing.”

Wil je meer lezen? Janine Janssen, tevens bijzonder hoogleraar Rechtsantropologie aan de Open Universiteit, publiceerde eerder het artikel Eén jaar na #MeToo: hoe nu verder? Een blik vanuit een criminologisch perspectief.