Niet over Israël praten of juist alleen maar? Over academische vrijheid en de verantwoordelijkheid van universiteiten kun je twee heel verschillende bijeenkomsten houden, bleek afgelopen dinsdag in Amsterdam.
Universiteiten moeten zich verzetten tegen populistische machthebbers en de academische vrijheid verdedigen, was de boodschap op een middag rond een Amerikaanse Nobelprijswinnaar.
Op een andere bijeenkomst klonk die dag het geluid dat universiteitsbestuurders de hand in eigen boezem moeten steken. Ze moeten de banden met Israël doorsnijden, vonden de aanwezigen.
Paul Krugman
Het NIAS, een instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, organiseerde een bijeenkomst over ‘politieke autocratie en academische vrijheid’ met als hoofdgast de Amerikaanse econoom en Nobelprijswinnaar Paul Krugman. Hij sprak vooral over de situatie in de Verenigde Staten, waar de regering-Trump een frontale aanval heeft geopend op de wetenschap, de universiteiten en de academische vrijheid.
Hij deed dat in gezelschap van allerlei andere grote namen die zich zorgen maken om de academische vrijheid, zoals KNAW-president Marileen Dogterom en voormalig OCW-minister (en theoretisch fysicus) Robbert Dijkgraaf.
Politieke interesse in de economische wetenschap is van alle tijden, zei Krugman, en politici hebben ook altijd druk uitgeoefend om economen in hun kamp te krijgen. Maar in het vakgebied zelf spelen politieke opvattingen volgens hem geen grote rol. Ter illustratie wees de centrumlinkse econoom op handboeken voor economiestudenten: in zijn eigen boek stond welbeschouwd hetzelfde als in het boek dat een centrumrechtse collega had geschreven. Hooguit legden ze soms een andere nadruk.
Maar die politieke bemoeienis heeft met de komst van Trump extreme vormen aangenomen. Je conformeren heeft geen zin, als je dat überhaupt zou willen, want een autocratische regering heeft geen stabiele ideologie. De eisen kunnen elk moment veranderen, zei Krugman. Neem alleen al de vaccins in de medische wetenschap: wie weet hoe de regering-Trump daar over een paar maanden tegenaan kijkt.
Robbert Dijkgraaf stipte in zijn bijdrage aan dat juist het toepasbare onderzoek, zoals klimaat en medische wetenschappen, het doelwit zijn van de populisten. Ze zullen niet zo snel de aanval openen op pakweg het Higgs-deeltje in de natuurkunde, verwachtte hij.
Daar dacht Krugman anders over. Geen enkele discipline is veilig voor de aanvallen van rechts-populistische bewegingen, zei hij, dus ook het Higgs-deeltje kan politiek worden. “Ik ben geen gokker, anders zou ik er veel om durven verwedden.”
Iedereen is het eens
Maar in grote lijnen waren de aanwezigen het met elkaar eens. Verschillende sprekers zeiden dat democratische instituties elkaar moesten steunen: een aanval op de rechterlijke macht, de journalistiek of de universiteiten is eigenlijk een aanval op al deze instituties. De conclusie van de middag: we moeten de academische waarden verdedigen.
Maar wat zijn die waarden dan in de praktijk? Ook binnen de wetenschap kan het er soms fel aan toegaan als het hierover gaat. Op de bijeenkomst met Krugman bracht niemand de banden met Israël ter sprake, die in Nederland en overigens ook in de VS tot felle protesten leiden. Misschien wisten de aanwezigen dat Krugman zich daar liever niet mee bemoeit.
Inmiddels spreken steeds meer onderzoekers van een genocide in Gaza. De KNAW pleit daarom voor het uitsluiten van Israël in de Europese onderzoekssamenwerking. Toch hebben allerlei universiteiten nog banden met Israëlische instituten. In Nijmegen gaat in januari weer een nieuwe onderzoekssamenwerking van start.
De banden verbreken
Het is tegen het zere been van wetenschappers die begaan zijn met het lot van de Palestijnen. Op diezelfde dinsdag presenteerde ’s avonds een zelfbenoemde commissie van onderzoekers van allerlei universiteiten in de Posthoornkerk in Amsterdam een rapport (dat al voor de zomer verscheen) waarin ze uiteenzetten waarom universiteiten de banden met Israël moeten verbreken. Het is het minste wat de universiteiten kunnen doen, vinden ze.
De presentator van de avond was journalist Francisco van Jole. Hij stipte aan dat omroep AVRO-TROS met een boycot van het Songfestival dreigt als Israël opnieuw meedoet. Waarom zouden universiteiten dan geen stelling kunnen nemen?
De meeste universiteiten hebben een eigen commissie aan het werk gezet om de banden met Israëlische instituten te bekijken. De uitkomst is veelal dat de institutionele banden met bepaalde universiteiten worden opgeschort (bijvoorbeeld uitwisselingsprogramma’s voor studenten), maar niet principieel met alle instellingen. De commissie die het rapport schreef vindt deze lokale commissies niet altijd deskundig genoeg.
De onderzoekers gebruiken ethische en politieke argumenten, maar noemen ook juridische en financiële afwegingen. Universiteiten kunnen aansprakelijk gesteld worden als ze blijven samenwerken met Israëlische instituten, meent bijvoorbeeld de Rotterdamse jurist Federica Violi, zoals je ook bedrijven aansprakelijk kunt stellen die meewerken aan misdaden in het buitenland.
De makers van het rapport fileren onder meer de retoriek van universiteitsbestuurders om de boot af te houden. Deze zouden zich verschuilen achter woorden als ‘bestuurlijke neutraliteit’, terwijl de mission statements van de universiteiten termen als verantwoordelijkheid en zorgvuldigheid gebruiken.
Wat is dan die verantwoordelijkheid, is hun retorische vraag. Als bijvoorbeeld artsen bij hun afstuderen de eed van Hippocrates afleggen, hoe kunnen ze dan nog samenwerken met instituten in een land dat ziekenhuizen bombardeert? Of dat universiteiten wegvaagt?
Ze hekelden in hun presentatie ook het idee dat activisme op gespannen voet staat met een academische houding. De oproep om de banden te verbreken is geworteld in onze academische kennis, was de boodschap. Deskundigen zeggen nu dat er sprake is van genocide, dus moet je actie ondernemen. “Dat lijkt me logisch, en als dat me een activist maakt: oké”, zei bijvoorbeeld hoogleraar Pepijn Brandon van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Het idee dat sommige onderzoeksprojecten niet aan de oorlog bijdragen (in het rapport staan kankeronderzoek en Hegels filosofie als voorbeeld genoemd), wordt ook terzijde geschoven. Israël zou zulk onderzoek in samenwerking met Europese instellingen gebruiken om het eigen imago op te poetsen. Daarom zou je niet van project tot project de afweging moeten maken.
Ook deze bijeenkomst trok alleen medestanders. Bij de vragen uit de zaal begon niemand over de rol van Hamas of het lot van degenen die 7 oktober 2023 zijn gegijzeld. Daar ging de avond ook niet over, meende een van de onderzoekers na afloop. Natuurlijk moet je het leed van alle slechtoffers erkennen, zei hij, maar het draaide nu om de vraag wat universiteiten moeten doen in het licht van een genocide. Wat hem betreft is het antwoord: verantwoordelijkheid nemen.
Punt. Of had jij nog wat?