Column: een eerbetoon aan Daniel Kahneman

John Lousberg, docent aan de Juridische Hogeschool, werd in 2022 verkozen tot Docent van het Jaar. In zijn columns voor Punt schrijft hij over wat hem bezighoudt.

Iedereen heeft wel een boek gelezen waarvan hij of zij vindt dat eigenlijk iedereen dat boek zou moeten lezen. Wie mijn columns gevolgd heeft, zal wel een aantal van die must reads voorbij hebben zien komen. Maar hét boek dat voor mij (tot nu toe) veruit op plaats één staat en dat zeker iedere hbo-student (ook andere studenten, maar zeer zeker onze studenten) gelezen moet hebben, is het boek getiteld Ons feilbare denken (oorspronkelijke titel: Thinking, fast and slow) van Daniel Kahneman. Hij ontleedt in dat boek hoe wij denken en beslissingen nemen. Wij denken altijd dat we dat goed doordacht doen. Maar niets is minder waar.

De meeste beslissingen nemen we op basis van het fast thinking, namelijk impulsief, intuïtief, op indrukken en op een te snel gelegd causaal verband. We zouden meer ons, wel energievretende, slow thinking moeten aanspreken: reflectie, argumentatie en nadenken. Het boek behandelt voorbeelden hoe ons brein ons verkeerde besluiten laat nemen. Het is een boek over denkfouten en bias.

Overlijden
Nu is Kahneman op 27 maart jl., in de leeftijd van 90 jaar, overleden. Het was me volledig ontgaan. Bij toeval kwam ik erachter. Er is ook in de media, voor zover ik nu op Google kan zien, weinig aandacht aan besteed. Dat is onterecht, de man verdient beter. Dat wil ik nu met een in memoriam enigszins goed maken. Het is mogelijk aanmatigend om als eenvoudige sterveling een in memoriam te schrijven over zo’n groot denker en Nobelprijswinnaar. Nederigheid van mijn kant is in deze gepast. Maar hoe kan ik hem het beste eren en zijn werk tot zijn recht laten komen? Ik had bedacht de opkomst van het populisme (denk aan de PVV) uit te leggen aan de hand van de theorie van Kahneman (en zijn mede-onderzoeker Amos Tversky). Kahneman biedt, naar mijn mening, ook een remedie tegen het populisme.

Populisme
Op zoek naar de duiding van populisme kwam ik uit bij het boek De verborgen psychologie achter populisme, van Huub Buijssen. Hij geeft echter geen definitie van populisme. Hij volstaat met het omschrijven van de kenmerken van populisme. De populist zet zich af tegen de elite (wie dat ook moge zijn). Daarbij komt hij op voor het volk (wie dat ook moge zijn). Het volk wordt als grote homogene groep voorgesteld. Dat volk heeft ook een duidelijke wil (hoe weet hij dat?) en de populist vertegenwoordigt die wil van het volk dat slachtoffer is van de elite. In het taalgebruik framet de populist buitenproportioneel en zijn stijl is constante boosheid.

Je herkent hierin een duidelijk wij en zij en groepsdenken. Wij, het volk. Dat volk is de dupe van een vijand. Dat kan de elite zijn maar dat kan ook een vreemdeling zijn of iets onbekends. Onbekend is vreemd en bedreigend. Liever geen grote veranderingen. Grote veranderingen zijn ook eng. Hetgeen je hebt is bekend en overzichtelijk.

Fast thinking
Het populisme appelleert sterk aan het door Kahneman omschreven fast thinking oftewel het intuïtieve denken. Dat denken wordt beïnvloed door een “wij”-denken. De eigen groep is veilig en wat van buiten komt is bedreigend. Vasthouden aan wat je hebt is veilig. Veranderingen zijn bedreigend. Als je iets maar vaak genoeg herhaalt of vaak genoeg laat zien, dan wordt het waar. Dat wat je ziet is altijd waar. Als je maar een verhaal vertelt waarin een snelle en intuïtieve relatie wordt gelegd tussen oorzaak en gevolg, dan wordt het verhaal geloofd. De voorgaande omschrijvingen refereren aan diverse denkfouten of bias. Beslissingen op die denkfouten of bias zijn gebaseerd op fast thinking. Populisme leeft dus op grond van het fast thinking.

Ook schrijver Buijssen schrijft meerdere pagina’s vol over hoe het populisme bestreden kan worden. Op zijn website kun je zelfs nog meer tips krijgen. Maar eigenlijk is het allemaal niet zo moeilijk. Kahneman geeft namelijk al de oplossing: slow thinking. Of domweg: denk na, wees kritisch. Ga niet enkel af op wat je ziet of hoort. Leg niet te snel verbanden. Achterhaal de belangen in een discussie en vraag door. Vraag naar het waarom en neem niet te snel genoegen met een antwoord. Vraag je ook af of je wel een antwoord krijgt op je vraag. Kortom: een schone taak als docenten om onze studenten te leren kritisch te zijn en dat kan aan de hand van het boek van Kahneman, als eerbetoon.