Minorstudenten denken mee over levenseinde in tbs-klinieken

Hoe kun je de aanwezigheid van dood en verlies in tbs-klinieken op een humane manier verbeelden? Onder andere over die vraag bogen minorstudenten Arts & Humanity zich. Ze bezochten een kliniek en zetten het vraagstuk om tot beeldende werken.

Wim Boluijt is docent en onderzoeker bij expertisecentrum Caring Society 3.0 en maakt deel uit van het lectoraat Zorg rond het levenseinde. Hij bracht het onderwerp levenseinde in tbs-klinieken bij de minor, die wordt gegeven door St. Joost School of Art & Design, in. Volgens hem is dat namelijk een onderbelicht thema. ”Tbs’ers voelen zich vaak verlaten en eenzaam. Het is goed dat studenten daar een vorm van  humaniteit brengen”, vertelt hij. ”De mensen die er zitten, worden vaak beschouwd als een soort onmensen. Ze hebben hun straf uitgezeten, en worden nu behandeld in de tbs.”

”Maar ieder mens verdient een waardig levenseinde en gezien te worden. Wat is er dan mooier om studenten uit te dagen daarover mee te denken? Het is een prachtig onderwerp waarbij ze nadenken en reflecteren over een maatschappelijk, moeilijk onderwerp, en dat vervolgens omzetten in beeldende werken.”

Bijdragen
Lamiae El Hajjaji, student Communication en Multimedia Design (CMD) aan de Hogeschool in Utrecht, was wel wat verrast toen ze hoorde dat ze zich tijdens de minor ging bezighouden met het thema levenseinde in een tbs-kliniek. ”Ik had flinke vooroordelen over tbs-klinieken en de patiënten die er verblijven”, zegt ze. ”Maar na een periode van nadenken vond ik het onderwerp wel fascinerend. En ik wilde graag wat bijdragen. Daarom koos ik voor deze opdracht.”

Een greep uit de projecten van de studenten. Bron: Wim Boluijt

Gemixte gevoelens
Om een beeld te krijgen van de werkwijze in tbs-klinieken, bezocht Lamiae met een aantal minorgenoten de tbs-kliniek in het Brabantse Zeeland, de Pompestichting. Daar kreeg ze een rondleiding over het terrein van de long stay-afdeling. ”Hoe ik me er precies voelde, is lastig uit te leggen. Ik liep er rond met gemengde gevoelens”, vertelt de student.  ”Vlak voor mijn bezoek had ik een documentaire gezien over de patiënten. Ik wist van een aantal wie ze waren, en wat ze gedaan hadden. Toch was ik niet bang. Ik vond het vooral heel interessant.”

Vormgeven en inkleuren
Waar Lamiae enigszins verbaasd was dat ze als student CMD naar de tbs-kliniek ging, was dat bij Boluijt wel anders. Volgens hem is de combinatie van (kunst)studenten die nadenken over levenseinde in een tbs-kliniek, en aan de hand daarvan beeldend werk maken, best logisch.

”Kunst- en creatieve studenten zijn daar erg geschikt voor. Zij kunnen het onderwerp met hun creaties vormgeven en inkleuren. In één beeld laten zij zien waar anderen veel woorden voor nodig hebben”, zegt Boluijt, die door zijn achtergrond in de psychiatrische verpleegkunde en bijbehorende contacten op de hoogte was van het onderwerp. ”Sommige patiënten blijven, vanaf het moment dat ze worden opgenomen, hun hele leven in een tbs-kliniek. Ze gaan er dus ook dood. Dat valt niet  altijd mee.”

Wachtruimte
Bij het bezoek aan de kliniek deed Lamiae een hoop indrukken op. Die zette ze vervolgens samen met haar werkgroepje om tot een multimediale installatie, bestaande uit twaalf geïsoleerde ‘dozen’. Daarin zit onder andere kunstgras, modder, hout, spiegels, geschilderd schuim, gedichten en een stilstaande, maar toch tikkende klok. Samen vormt het geheel een wachtkamer die ‘The waiting room’ heet, waarin verschillende symbolieken zijn verwerkt op basis van haar ervaringen en gesprekken van Lamiae en haar groepje. 

”Iedereen is aan het wachten op de dood. Wij zijn vrij om de hele wereld te verkennen en dat is onze wachtruimte. De patiënten in tbs-klinieken leven in een kleinere wachtruimte”, legt Lamiae uit. ”Wij zijn gaan kijken naar zingeving en het leven, in plaats van direct naar de dood. Daarom een wachtruimte, bestaande uit materialen die de patiënten ook dagelijks tegenkomen.”

Beeldvorming
Voor Lamiae was de minor erg leerzaam, blikt ze terug. ”Ik ben veel objectiever naar tbs-klinieken gaan kijken. Mijn beeld was gevormd door beelden en verhalen uit media. Ik zag het menselijke er bijna niet in”, geeft ze toe. ”Dat beeld is nu veranderd. Ik weet nu wat er gebeurt en hoe het zit. Die vooroordelen zijn weg!”

Lamiae hoopt een aantal onderdelen van de installatie in de toekomst naar Zeeland te brengen. Als de coronasituatie dat toelaat. ”De hele installatie meenemen gaat niet, dus we leveren sowieso een filmpje aan van de installatie. Maar het zou mooi zijn als we er de gedichten kunnen ophangen”, besluit Lamiae.

Alle resultaten van de minor worden vanmiddag tijdens een livestream gepresenteerd. Via deze link kan je vanaf half drie meekijken. Ook is er een Instagramaccount met meer beelden.

Maatschappelijke idealen
Onderwerpen als levenseinde in tbs-klinieken zijn niet uitzonderlijk voor de minor, die wordt gegeven door St. Joost School of Art & Design. Arts & Humanity draait om engagement. Studenten van verschillende studies en disciplines onderzoeken hun eigen maatschappelijke idealen, en moeten die vertalen naar beeldend werk. Eerdere jaren werd al samengewerkt met de Immigratie- en Neutralisatiedienst, de politie en de Bossche rechtbank. En dit keer met expertisecentrum Caring & Society 3.0.

Het Expertisecentrum Caring Society 3.0 is 1 van de expertisecentra van Avans en doet onderzoek naar het verbeteren van de kwaliteit van leven van mensen in hun eigen omgeving. Het bevat vier lectoraten. Jeugd Gezin & Samenleving, Leven Lang in Beweging, Active Ageing en Zorg rond het Levenseinde. 

Zij voeren projecten uit rond zorgbehoeftes aan het levenseinde en de ethische en morele dillema’s voor de betrokken zorgverleners. Samen met de andere drie lectoraten leverden ze onderzoeksvragen en stellingen aan voor de studenten. Die gingen over corona, online hulpverlening, het imago van ouderen en mensen met een beperkte levensverwachting.